در مورد سندروم ایکس شکننده چه می دانید؟

سندرم ایکس شکننده از شایع‌ ترین علل عقب‌ ماندگی­های ارثی محسوب می‌شود و طیفی از مشکلات تکوینی را از قبیل ناتوانی­ های یادگیری و اختلالات شناختی شامل می­ شود. میزان شیوع سندرم ایکس شکننده در حدود ١ در ۴٠٠٠ مرد می­ باشد. بیماری ایکس شکننده به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که در گستره کروموزومی برخی از افراد مبتلا، یک مکان شکننده در قسمت انتهایی بازوی بلند کروموزم X مشاهده می‌شود.

علائم و نشانه های سندرم X شکننده:

هیچ یک از افراد با سندرم X شکننده علائم یکسانی را از خود بروز نمی­ دهند، امّا یکسری علائم کلّی در همۀ افراد وجود دارد. معمولا این اختلال در مردان بسیار شدید تر از زنان می باشد.

هوش و یادگیری: اغلب مردان مبتلا به سندرم X شکننده دارای معلولیت ذهنی خفیف تا متوسط هستند، در حالی که تنها حدود نیمی زنان مبتلا از لحاظ ذهنی ناتوان هستند. لازم به ذکر است که تشنج، در حدود ١۵ درصد از مردان و ۵ درصد از زنان مبتلا به این بیماری رخ می ­دهد.

رفتارهای اجتماعی – عاطفی: بیشتر کودکان مبتلا به سندرم X شکننده دچار مشکلات رفتاری، اضطراب و رفتارهای بیش فعالانه­ ای مانند بی­ قراری و همچنین اخـتلال در توجه (ADHD) ، ترس از موقعیت­ های جدید و… هستند. بسیاری از کودکان به ­ویژه پسرها ممکن است پرخاشگر باشند . دختران ممکن است در ارتباط برقرار کردن با افراد جدید دچار خجالت و کم­رویی گردند. حدود یک سوم افراد مبتلا به X شکننده، ویژگی­های بیماری اوتیسم را نیز نشان می ­دهند،که ارتبـاط و تعامـل اجتماعی را تحت تاثیر قرار می ­دهد.

ویژگی های جسمی و فیزیکی: بیشتر مردان و نیمی از زنان مبتلا به سندرم X شکننده، ویژگی های فیزیکی شاخصی دارند که با افزایش سن، آنها را نشان می­ دهند. این ویژگی ها شامل صورت کشیده و باریک، پیشانی بزرگ، گوش های بزرگ، فک برجسته، معمولا انگشتان بسیار انعطاف­ پذیر، انعطاف پذیری و سستی بیش از حد مفاصل و انواع مشکلات استخوانی، پای صاف و در مردان نیز بیضه‌های بزرگ بعد از بلوغ دیده می­ شود.

زبان و تکلّم : اغلب پسران مبتلا به سندرم X شکننده، مشکلات زیادی در رابطه با صحبت کردن و تکلّم دارند. آنها ممکن است صریح و واضح حرف نزنند و یا مبتلا به لکنت زبان باشند.

علت بیماری:
الگوی توارثی سندرم X شکننده، وابسته به X می ­باشد. این بیماری به علت جهش در ژن FMR١ بروز می­ کند. ژن FMR١ بر روی بازوی بلند کروموزم X قرار دارد. تقریباً در ٩٩ درصد مبتلایان به سندرم Xشکننده، عملکرد ژن FMR١ به طور کامل مختل می ­شود. این ژن پروتئینی به نام FMRP را کد می­ کند که این پروتئین، تولید پروتئین های دیگر را تنظیم می­ کند و نقـش مهمـی در توسعه سیناپس­های عصبی دارد که اتصالات و ارتباطات تخصصی بین سلول های عصبی را برقرار می کنند.

تقریبا تمام موارد سندرم X شکننده به علت جهش در بالادست ژن FMR١ و به دنبال آن بسط تکرارهای سه نوکلئوتیدی CGG در درون این ژن و متیلاسیون غیر طبیعی آن رخ می دهد. دفعات تکرار و الگوی تکرار CGG در DNA افراد می ­تواند متفاوت باشد. به طور معمول، این بخش DNA ، ده تا پنجاه بار تکرار را نشان می­ دهد. در افراد مبتلا به سندرم X شکننده، این تکرارها به بیش از ٢٠٠ بار می­ رسد.

گسترش غیرطبیعی تکرار های CGG ژنFMR١، موجب خاموش شدن این ژن شده و بنابراین مانع تولید پروتئین FMRP می ­گردد. مردان و زنان با ۵٠-٢٠٠ تکرار در بخش CGG در ژن FMR١ اصطلاحاً افراد با premutation (پیش جهش) نامیده می­ شوند؛ این افراد از نظر ذهنی طبیعی هستند، ولی ممکن است مشکلات عاطفی مانند اضطراب یا افسردگی را نیز تجربه­ کنند.

برخی کودکـان بـا premutation ممکن است ناتوانی های یادگیری و اوتیسـم را نیـز نشـان دهنـد. در مورد زنانی که دارای پیش جهش ژن مورد نظر هستند، خطر قابل توجهی وجود دارد که پیش جهش، طی میوز افزایش اندازه بیشتری پیدا کند و تکرارها از ٢٠٠ CGG بیشتر شده و یک جهش کامل (در گامت) ایجاد کند که به نسل بعد منتقل شود.

افـراد دارای Premutation بـا افزایش خطر ابتلا به یکسری اختلالات موسوم به اختلالات همراه X شکننده مواجه هستند. این اخـتلالات شامل نارسایی اولیه تخمدان(FXPOI) در زنان و سندرم X همراه لرزش/ آتاکسی شکننده (FXTAS) در مردان می­ باشد.

تشخیص قطعی:
جهت تشخیص بیماری ابتدا مشاورۀ ژنتیک توسط متخصص ژنتیک انجام می­ شود؛ در بیماران مبتلا به عقب ماندگی ذهنی یکی از تست­های پیشنهادی، تست تشخیص Fragile X Syndrome می­ باشد. لازم به ذکر است که تشخیص تنها با آزمایش ­های ژنتیکی مسجل می ­شود.

در آزمایشگاه ژنتیک پارس ژنوم تشخیص سیتوژنتیک با استفاده از محیط کشت مخصوص و تشخیص مولکولی از طریق CGG Expansion Analysis و تعیین تعداد تکرارهای CGG، قابل انجام می­ باشد. البته همان طور که در مطالب فوق ذکر شد، روش­های تشخیصی مولکولی نسبت به روش­های سیتوژنتیک ارجح­ می ­باشند.

درمان:
در حال حاضر هیچ درمانی برای این سندرم وجود ندارد؛ با این حال گفتار درمانی، کار درمانی و رفتار درمانی برای رفع بسیاری از مشکلات رفتاری و مسائل شناختی ناشی از سندرم X شکننده، می­ تواند مفید واقع شود. علاوه بر این یافته های دارویی جدید نیز می­ توانند تا حدی برای رفع پرخاشگری، اضطراب، بیش فعالی و عدم تمرکز این افراد مفید باشند.